Andres

I am no historian so I won't dwell so much on who Andres Bonifacio was or what did he do to deserve such accolade in the annals of Philippine history.

But many years back (in 1996 I think), I watched a play of Philippine Educational Theater Association (PETA) on the Philippine Revolution titled 1896 and was terribly touched by the scene where Gregoria de Jesus (Bonifacio's wife) was looking for him and wondering if Bonifacio was safe. I was actually crying with her (Oryang's character) knowing that the scene before, Andres was already murdered.

Ignorant of the works of historical people, I never knew Oryang was actually singing a poem originally written by the real Gregoria de Jesus.

And so to commemorate my favorite hero's day, Andres Bonifacio, I am quoting here in full the poem of his wife. I copied the text from Kite on her Multiply account.

Magmula, Giliw, nang ikaw ay Pumanaw

Gregoria de Jesus

Magmula, giliw, nang ikaw ay pumanaw,

Katawan at puso ko’y walang paglagyan;

Lakad ng dugo sa ugat ay madalang,

Lalo’t magunita ang iyong palayaw.

Lubhang malabis ang aking pagdaramdam

Sa biglang paggayak mo’t ako’y panawan,

Alaala ako sa iyong pagdaraanan,

At gayundin naman sa iyong katawan.

Na baka sakaling ikaw ay kapusin,

Lumipas sa iyo oras ng pagkain;

Sakit na mabigat baka ka sumpungin

Na lagi mo na lamang sa aki’y daing.

Saan patutungo yaring kalagayan,

Dalamhating lubos liit ng katawan,

Magsaya’t kumain hindi mapalagay,

Maupo’t tumindig, alaala’y ikaw.

Kalakip ang wikang "magtiis, katawan",

Di pa nalulubos sa iyo ang layaw,

Bagong lalaganapang kaginhawaan

Ay biglang nag-isip na ikaw ay iwan.

At kung gumabi na, banig ay ihihiga,

Matang nag-aantok pipikit na bigla,

Sa pagkahimbing panaginip ka, sinta

Sabay ang balong ng di mapigil na luha.

Sa pagka-umaga, marahang titindig,

Tutop ng kamay yaring pusong masakit,

Tuloy na dungawan, kasabay ang silip,

Sa paroroonan mong hirap ay mahigpit.

Matapos sumilip, pagdaka’y lalabas,

Sa dulang kakanan agad haharap;

Ang iyong luklukan kung aking mamalas,

Dibdib ko’y puputok, paghinga’y banayad.

Sama ng loob ko’y sa aking mag-isa,

Di maipahayag sa mga kasama;

Puso ko ay lubos na pinagdurusa,

Tamis na bilin mo’y “magtiis ka, sinta."

Sa akin ay mahigpit mong tagubilin,

Saya’y hanapin at ang puso’y aliwin;

Naganap sumandali'y biglang titigil,

Alaala ka kung ano ang narating.

Mukha’y itutungo, luha’y papatak,

Katawan pipihit, lakad ay banayad;

Pagpasok sa silid, marahang igagayak

Damit na gagamitin sa aking paglakad.

Lilimutin mo yaring kahabag-habag,

Puhunang buhay tatawirin ang dagat;

Pag-alis ay sakit, paroroonan ay hirap,

Masayang palad mo sa huli ang sikat.

Ako’y lalakad, usok ang katulad;

Pagtaas ng puti, agiw ang katulad;

Ang bilin ko lamang, tandaan mo, liyag,

Kalihiman natin huwag ihahayag.

Paalam sa iyo, masarap magmahal,

May-ari ng puso ko’t kabiyak na katawan;

Paalam, giliw ko, sa iyo’y paalam.

Masayang sa iyo’y aking isasangla

Ang sulam pamahid sa mata ng luha,

Kung kapusin palad, buhay mawala,

Bangkay man ako, haharap sa iyong kusa.